گفتگو در باب کارنامه اصلاحات

چندی پیش، مجموعه یادداشت‌هایی را در نقد کارنامه ۲۰ ساله، و همچنین گفتمان، شعارها و عملکرد اصلاح‌طلبان منتشر کردیم. پس از انتشار آن مجموعه یادداشت، گروهی از دوستان نیز لطف کردند و طی یک مجموعه به نقدهای ما پاسخ دادند. مجموعه کامل نقدهای ما و پاسخ‌های دوستان را می‌توانید در قالب یک فایل پی‌دی‌اف از این+ پست تلگرامی دریافت کنید.

حال و به لطف و همت گروه دانشجویی «کانون گفتگو» از دانشکده علوم سیاسی دانشگاه تهران و با همکاری انجمن علمی علوم سیاسی این دانشگاه، مقدمات برگزاری جلساتی فراهم شده تا به صورت حضوری بحث پیرامون نقد کارنامه اصلاحات را ادامه دهیم. آنچه در زیر می‌آید، طرح کلی جلسات چهارگانه و موضوع هر جلسه است. ضمن سپاس از دوستان دانشگاه تهران، اخبار و جزییات بیشتر را می‌توانید از کانال تلگرامی «کانون گفتگو» پی‌گیری کنید.

مجموعه جلسات «نقد کارنامه اصلاحات»، در قالب گفت‌وگویی دانشجویی تلاش دارد تا مروری داشته باشد به کارنامه بیش از دو دهه اصلاح‌طلبی کشور. در این مجموعه، تلاش می‌کنیم تا با نگاهی نقادانه، بنیان‌های گفتمان اصلاح‌طلبی، راهبردها و کنش‌های جریان اصلاحات طی دو دهه گذشته و البته دستاورد نهایی این جریان را به بحث و گفتگو بگذاریم. با این هدف، چهار جلسه گفتگو در نظر گرفته شده که برای پرهیز از پراکندگی در ارائه مباحث، تلاش می‌کنیم در هر جلسه چهارچوبی مشخص برای مباحث تعیین کنیم. جلسه نخست، با طرح پرسش در مورد کارنامه ۲۰ ساله اصلاحات، ضرورت نقد مساله را مطرح می‌کنیم. در سه جلسه بعدی، عملکرد جریان اصلاحات را در سه سطح:

الف: مبانی، گفتمان و شعارها»

ب: استراتژی‌ها و تاکتیک‌ها

ج: وضعیت کنونی

مورد بحث قرار خواهیم داد.

 موضوعاتی که در  نشست اول  و دوم بررسی خواهد شد :

نشست اول (نهم اردیبهشت ماه ۹۷) :

آیا اصلاحات شکست خورده است؟

در این جلسه به طرح پرسش‌هایی از این دست می‌پردازیم که: آیا دو دهه پس از آغاز جنبش اصلاحات، ایران کشور بهتری به حساب می‌آید؟ آیا اصلاحات توانسته است نظام حکومتی ما را از نظر استانداردهای حکمرانی ارتقا ببخشد؟ وضعیت کشور از جنبه‌های مختلف اقتصادی، سیاسی، قانون‌مداری، روابط بین‌الملل و خطرات منطقه‌ای بهبود پیدا کرده یا دچار پسرفت شده است؟ آیا در مجموع می‌توان از شکست اصلاحات سخن گفت یا جریان اصلاحات می‌تواند نمره قبولی بگیرد؟

نشست دوم (شانزدهم اردیبهشت ماه)  :

بنیان‌های گفتمانی، شعارها و اهداف اولیه جریان اصلاحات

شعارها و چهارچوب‌های اولیه‌ای که برای جریان اصلاحات در نظر گرفته شده بود کدامند؟ مبنای نظری این بنیان‌ها کدام بود؟ آیا گفتمان اصلاح‌طلبی از اساس به درستی تدوین شده بود؟ آیا «قانون‌گرایی» می‌توانست یک شناسه مشخص و پرچم هویتی جریان اصلاحات به حساب بیاید؟

مشکل اصلی حکومت با رضاشاه چیست؟

به فاصله کوتاهی پس از انتشار خبر پیدا شدن مومیایی احتمالی رضاشاه، تبلیغات گسترده‌ای در انتقاد از کارنامه او در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد. تولید کلیپ‌های تصویری با کیفیت قابل توجه نشان می‌داد که این تبلغیات چندان هم «خودجوش و مردمی» نیستند. مهم‌تر از آن، محوریت این انتقادات بود که به صورت هماهنگ، یک اتهام واحد را هدف قرار داده بودند: رضاشاه، دست‌نشانده انگلستان و وطن‌فروشی بوده که در دوره حکومت او بخش‌هایی از خاک کشور جدا شده است!

نه صرف هماهنگی و گستردگی این تبلیغات، بلکه سویه و دست‌مایه انتقادهای‌شان این پرسش را برای ما مطرح ساخت که مشکل ماشین تبلیغاتی نظام با رضاشاه چیست؟ یا بهتر است بپرسیم: چرا در این تبلیغات، انگشت اشاره به سمت نقاط ضعف کارنامه او نشانه نمی‌رود؟

توضیح اینکه خوشبختانه کارنامه مشروطه و دوره پهلوی‌ها به وفور مورد بازخوانی و تحلیل قرار گرفته است. تقریبا اتفاق نظر فراگیری بر روی نقاط ضعف دولت رضاشاهی وجود دارد. اتفاق نظری که در مورد کمتر برهه تاریخی دیگری می‌توان مشاهده کرد؛ اما عجیب این است که نه تنها این ضعف ها مورد اشاره تبلیغات حکومت و حامیان‌اش قرار نمی‌گیرد، بلکه کاملا برعکس، تلاش می‌شود که اتفاقا نقاط قوت کارنامه رضاشاه به اسم نقطه ضعف جلوه داده شود.

نقاط ضعف مورد توافق درباره رضاشاه کدام است؟ استبداد! سرکوب؛ خودکامگی؛ فاصله گرفتن از نخبگان و البته ضعف در توسعه سیاسی و اجتماعی، به معنای گذار دموکراتیک، در کنار توسعه صنعتی و بوروکراتیک.

نقاط قوتش کدام است؟ ملت‌سازی! تبدیل یک سرزمین بی‌صاحب و بی‌ در و پیکر و ملوک‌الطوایفی به یک دولت‌ملت مدرن، با دولتی مستقر و مقتدر در مرکز، تمرکز حاکمیتی و البته فراهم ساختن زیرساخت‌های توسعه.

حال چرا جای این دو در تبلیغات حکومتی عوض می‌شود؟ یا به بیان دیگر، در مورد نقطه ضعف واقعی‌اش سکوت می‌شود، اما در مقابل تلاش می‌شود که اتفاقا نقطه قوت کارنامه‌اش به عنوان نقطه ضعف معرفی شود؟ پاسخ من این است که ما با جریان‌هایی مواجهیم که خودشان هم آزادی‌ستیز و غیردموکراتیک هستند. در نتیجه هرگز نه می‌توانند و نه علاقه‌ای دارند که سرکوب و خفقان و استبداد را به عنوان نقطه ضعف کسی معرفی کنند.

در نقطه مقابل، گفتمان التقاطی انقلاب اسلامی، پس از آنکه در عمل و علی‌رغم وعده ظهور جریان جدیدی در تاریخ بشر، متوجه شد که برای اداره مقدمات ابتدایی یک روستا هم برنامه ندارد به ناچار جذب یکی از گفتمان‌های کلاسیک شد. گفتمانی که قرار بود ۴۰ سال پیش انقلاب فرهنگی کند، اما بعد از ۴۰ سال هنوز اندر خم «بومی‌سازی علوم» و تلاش برای حل معمای «طب اسلامی» و حل نسبت بارندگی با بی‌حجابی است! گفتمان «انقلاب اسلامی» یک پا در مارکسیسم و یک ما در اسلام داشت. پس یک زمان داعیه حمایت از مستضعفین را از مارکسیست‌ها به عاریه گرفت؛ اما چند سال بعد، با «تفسیریه رهبری ذیل اصل ۴۴ قانون اساسی» (دست‌مایه خصوصی‌سازی) به سمت اقتصاد آزاد پیچید. در نهایت همه را کنار گذاشت تا امروز در قامت تمام عیار و ناب یک «راست افراطی» به سرانجام برسد.

راست افراطی، بیزار از مفاهیمی چون آزادی، دموکراسی و حقوق بشر، کلیدواژه‌های خاص خودش را عرضه می‌کند:

«قدرت نظامی

اقتدار حکومت

امنیت ملی

جنگ پیش‌گیرانه (آنجا بجنگیم که اینجا نجنگیم)

غیرت، تعصب، ناموس

تولید ملی و ...»

کلیدواژه‌های آشنایی که علاوه بر مسوولان حکومتی ما، به وفور در کلام امثال ترامپ، نتانیاهو و حتی بن‌سلمان مشاهده می‌شوند و حکایت از گسترش جهانی این موج راست افراطی دارند.

این وسط، حاکمیت ما یک مشکل دیگر هم دارد. به ناگاه و به طرزی غریب یک آلترناتیو تاریخی سر از قبر بیرون می‌آورد تا تمام ارزش‌های‌اش را به چالش بکشد: در واقع، رضاشاه، نسخه کلاسیک و ناب و اتفاقا موفق تمام شعارهایی است که حضرات در بهترین حالت کاریکاتور تاریخی‌اش هستند. او نیز بیزار از آزادی و دموکراسی، نماد نظم آهنین، اقتدار از بالا و امنیت نظامی بود؛ یعنی درست همان سبدی که حکومت آخرین تخم مرغ‌هایش را به ناچار به آن سمت سوق داده است. (خودشان هم نمی‌توانند شیفتگی و علاقه‌شان را به الگوی «رضاخان حزب‌اللهی» یا «رییس جمهور نظامی» پنهان کنند)

پس تلاش برای مخدوش کردن مرزبانی یا توانایی رضاشاه در حفظ میهن یکسره از این بابت است که امروزه حکومت ما هیچ برگ قابل ارائه دیگری در کارنامه‌اش ندارد بجز همین ادعای «حفظ مرزها» و تکرار این شاه‌بیت که «اگر ... نداریم، به جایش امنیت (مرز) داریم».

و البته آن ... می تواند با تمامی ملزومات بدیهی و ابتدایی یک زیست اجتماعی و انسانی پر شود.

چه کسانی جامعه را ناامید می‌کنند؟

اگر فرض کنیم نگران گسترش موج «ناامیدی» در جامعه هستیم، پیشنهاد شما برای مقابله با چنین موجی چیست؟ چطور می‌توان شعله‌های امید را در دل جامعه زنده نگه داشت؟

رویکردی وجود دارد که ما فعلا آن را رویکرد «موج مثبت» می‌خوانیم. این رویکرد باور دارد که موج ناامیدی، محصول گسترش اخبار و ای بسا تبلیغات منفی است که وضعیت را بدتر از آنچه هست به تصویر می‌کشد. کلیدواژه «سیاه‌نمایی» توصیف آشنایی برای این نگاه است. با چنین تحلیلی، سازوکار حفظ امید و حتی امیدآفرینی هم مشخص است: باید تبلیغات مثبت انجام داد و «موج مثبت» ایجاد کرد؛ تبلیغاتی که از خوبی‌های وضع موجود سخن می‌گوید و احتمالا افزایش نشاط و رضایت اجتماعی را هدف خود می‌داند. بعید هم نیست در لابه‌لای خبرها، یک سری اخبار منفی از دیگر نقاط دنیا هم گزارش شود تا احساس شکاف فراوان میان وضع داخل و خارج تعدیل شود.

برای نقد چنین رویکردی ابتدا باید یک تمایز ظریف میان «امیدواری» و «رضایت» قائل شویم. وضعیت «رضایت اجتماعی»، شرایطی است که اکثریت جامعه برآیند اوضاع موجود را مطلوب قلمداد می‌کند. پس در چنین وضعیتی اساسا سخن گفتن از «امید» بی‌معنا خواهد بود. جامعه راضی، نه نیاز به امید دارد و نه تغییر و اصلاح. «امید» زمانی ضرورت پیدا می‌کند که در گام نخست توافق کنیم وضعیت نامطلوب است. پس از آن، برای اینکه روحیه اجتماعی را در راستای اصلاح وضعیت تقویت کنیم و اجازه ندهیم جامعه دچار رکود و انفعال شود باید از «امید به تغییر» و امکان «تحقق وضعیت مطلوب» سخن بگوییم.

این توضیحات به ظاهر بدیهی به نظر می‌رسد اما با همین بدیهیات می‌توان آن رویکرد «موج مثبت» را به نقد کشید. مشکل آن رویکرد این است که از درک تفاوت میان «امید» و «رضایت» عاجز است. همان‌طور که گفته شد، «امید»، نیاز و ضرورت دوران «نارضایتی» است. «رضایت» نیز وضعیتی است که ما در آن دیگر به امید نیازی نداریم. اینکه ما تلاش کنیم وضعیت موجود را مطلوب جلوه دهیم، شاید (این «شاید» را در ادامه نقد می‌کنیم) به درد سیاست ایجاد «رضایت» بخورد، اما هیچ ربطی به امیدواری ندارد. اگر توانستیم با تبلیغات به مخاطب القا کنیم که وضعیت مطلوب است، اصل مشکل حل شده و نیازی هم به امیدواری نیست!

حال ممکن است ادعا شود عملکرد «موج مثبت»، حتی اگر ربطی به ایجاد امید نداشته باشد، دست‌کم با ایجاد یک احساس رضایتی نسبی، دستاوردی مفید برای جامعه خواهد داشت. به زبان ساده‌تر، حالا خیلی هم سود نداشته باشد، دست‌کم ضرر ندارد. اما مساله این است که کار به همینجا ختم نمی‌شود و این وسط دو مشکل وجود دارد:

نخست اینکه رضایت وضعیتی نیست که با شعار و تبلیغات ایجاد شود. تبلیغات و امواج خبری سهم بسیار ناچیزی در حس رضایت شهروندان به همراه خواهند داشت. اگر غیر از این بود، با این همه پروپاگاندای رسانه‌های انحصاری حکومت، الآن همه باید عاشق چشم و ابروی نظام می‌بودند که مشخصا اینگونه نیست. پس عملا نتیجه کار رویکرد «موج مثبت» چیزی بیشتر از دستاورد رسانه‌های تبلیغاتی حکومتی نخواهد بود و خیلی زود هم مردم اعتمادشان را به آن از دست خواهند داد.

مشکل دوم اما بسیار جدی‌تر است. وقتی شما تلاش می‌کنید وضعیت نامطلوب را مطلوب معرفی کنید، نه تنها احساس رضایتی در جامعه ایجاد نمی‌شود، بلکه حتی جامعه امید خود را هم از دست می‌دهد. درست به مانند حکومتی که به جای اینکه ضعف‌ها را بپذیرد و به مردم وعده اصلاح بدهد، اصل وجود مشکل را منکر می‌شود و با این ترتیب اتفاقا خشم و یاس دو چندانی در جامعه ایجاد می‌کند. حال اگر مدعیان اصلاحات هم، که قرار بوده نسخه جایگزین وضع نامطلوب کنونی را در اختیار جامعه قرار دهند و تصویری از یک جهان بهتر ارائه کنند، بدل به توجیه‌گران همین وضع نامطلوب شوند، آن‌گاه دیگر حتی امیدی هم به آینده وجود نخواهد داشت.

خلاصه این یادداشت را شاید بتوان در همین بند به اختصار مرور کرد: دایره نفوذ حکومت‌ها، بر روی رضایت مردم است. اگر خوب عمل کنند جامعه احساس رضایت می‌کند و اگر بد عمل کنند نارضایتی ایجاد می‌شود. اما «امید»، حوزه عمل منتقدان حکومت و مدعیان اصلاح است. اگر مدعیان اصلاحات با سیاست‌هایی نظیر رویکرد «موج مثبت» بخواهند در ورطه توجیه وضعیت نامطلوب بیفتند، آنگاه است که جامعه را از هرگونه کورسوی امید به تغییر هم محروم خواهند کرد.

(تصویر این یادداشت، اثری است متعلق به «سسیلی براون» Cecily Brown)