شبکه «پرس تی.وی» مستندی پخش
می‌کند از فعالیت‌های مافیا در سیسیل، بخش جنوبی ایتالیا. پیرمردی سیسیلی در گفت و
گو با خبرنگار می‌گوید: ما اینجا ضرب‌المثلی داریم که می‌گوید ماهی از سر می‌گندد!
ترجمه کلام مرد ایتالیایی به
زیرنویس انگلیسی در شبکه چندان تعریفی ندارد اما اگر کنی جست و جو کنیم به ضرب‌المثل
رایجی در زبان انگلیسی بر می‌خوریم:
A
fish rots from the head down
یا در نسخه‌ای دیگر:
A
fish stinks from the head down
دقیقا بدین معنا که «ماهی از
سرش شروع به گندیدن می‌کند». پس تا اینجا، دست‌کم در زبان‌های ایتالیایی و انگلیسی
معادل مشابهی داریم، اما ادامه جست و جو به موارد جالب‌تری هم می‌رسد. اینجا+
منبعی وجود دارد که ادعا می‌کند ریشه اصلی این ضرب‌المثل چندان مشخص نیست اما
کشورهای بسیار مدعی آن هستند و منابع متفاوتی از کشورهای چین، روسیه، لهستان،
انگلستان و یونان در موردش ارایه شده است. با این حال، روایت این منبع بدین‌جا می‌رسد
که نخستین بار چنین عباراتی در یک متن یونانی به قلم فردی به نام «اراسموس» مشاهده
شده است. اما تاریخ متن جالب است: ۱۵۴۶!
در ادامه و شاید بنابر معمول
بسیاری دیگر از دریافت‌های غربی، از فرهنگ شرق، ریشه متداولی از این ضرب‌المثل متعلق
به کشور ترکیه و امپراطوری عثمانی دانسته می‌شود. این بار، قدیمی‌ترین منبعی که
چنین گزارشی از کشور ترکیه داده به سال ۱۷۶۸ باز می‌گردد. بدون هیچ گونه اطلاعی از
آنکه «احتمالا» قدیمی‌ترین منبع مکتوب ضرب‌المثلی که حالا در ترکیه هم رواج دارد، مصرعی
از یک شاعر فارسی زبان است!
تاریخ تولد مولانا را ۱۲۰۷
میلادی گزارش داده‌اند. یعنی دست‌کم ۳۰۰ سال پیش از منابعی که در بالا ذکر شده است
و ما این ضرب‌المثل معرف را نخستین بار از بیت مشهور او به یادگار داریم:
ماهی از سر گنده گردد نی ز دم
فتنه از عمامه خیزد نی ز خم
تفاوت بسیار کوچکی هم در معنا
و دست‌مایه کارکرد این ضرب‌المثل قابل مشاهده است. منابع انگلیسی از کاربرد آن در اشاره
به دلایل ضعف یک «سیستم» حکایت دارند، جایی که باید ریشه عامل را در مدیریت مقامات
ارشد جست‌وجو کرد: «هنگامی که یک سازمان یا یک حکومت سقوط می‌کند، این رهبران‌اش
هستند که فاسد شده‌اند».
اما در روایت جناب مولوی، با
توجه به مصرع دوم شعر، می‌توان دریافت که اشاره مولانا بیشتر به «ذهنیت» است. در
واقع مولانا تاکید دارد اگر فسادی قرار باشد رخ دهد، از «افکار نادرست» است و نه
از اعمال ظاهری! در این روایت، «سر»، به عنوان کانون تجمع «افکار» انتخاب شده و در
مقابل‌اش «دم» قرار گرفته به عنوان انتهایی از حیوان که می‌تواند نقش اعمال به
ظاهر فاسدی (نظیر دفع یا شهوت) را بر عهده داشته باشد. البته، معنای این دو روایت
بسیار به یکدیگر نزدیک است. در واقع، رهبران و مدیران ارشد را هم می‌توان به عنوان
مغز متفکر یک سیستم قلمداد کرد، با این حال می‌توان پذیرفت که روایت غربی شده این
ضرب‌المثل، بیشتر به جنبه‌هایی اجتماعی و سیستماتیک نظر دارد، اما روایت شرقی و
ایرانی آن بیشتر بر جنبه‌های فردی و اخلاقیات شخصی تاکید دارد.
پی‌نوشت:
«مجمع دیوانگان» را می‌توانید از طریق کانال تلگرام+ آن دنبال کنید.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر